Hữu Loan (1916-2010) Photo: Trịnh Hội (VOA)   Tin từ Việt Nam cho biết nhà thơ Hữu Loan vừa từ trần lúc 19 giờ ngày 18.3.2010 tại nhà riêng, ở thôn Vân Hoàn, xã Nga Lĩnh, huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hóa. Hưởng thọ 95 tuổi. Nhà thơ Hữu Loan là một trong những cột trụ của phong trào Nhân Văn Giai Phẩm, bị Cộng Sản đàn áp và dập tắt từ cuối thập niên 1950. Sau khi rời khỏi tù (bị bắt giam từ năm 1958), nhà thơ tiếp tục bị quản thúc tại gia và trù dập suốt nhiều thập niên. Ông làm thơ không nhiều và mãi đến thời gian gần đây (2004) mới xuất bản tập "Thơ Hữu Loan" (theo tự truyện của ông) gồm 40 bài (không biết đã được phép in chưa mà tìm mãi không thấy trên các trang mạng văn học). Tưởng nhớ ông, lật lại những trang thơ cũ, và trân trọng đọc bài tự truyện của ông, thấy thương quí ông nhiều hơn. Một đời, sống trong một đất nước, một chế độ không nhìn nhận mình, nhưng tài hoa và khí phách của ông đã được giới văn nghệ sĩ và quần chúng của nhiều thế hệ ghi nhận, trân quí. Chỉ vài bài thơ dùng chữ đơn giản, mộc mạc, ông chiếm trọn trái tim của những người yêu thơ. Qua thi nghiệp của ông, người làm văn nghệ thời nay nên hiểu rằng chẳng phải làm thơ nhiều hoặc có nhiều tác phẩm thì mới là thi sĩ, văn sĩ. 95 năm ở đời, nhà thơ lẫy lừng này chỉ sáng tác khoảng chừng 40 bài (do ông tuyển lựa để in thành tác phẩm), trong số đó, bài "Màu tím hoa sim" có thể nói là bài thơ bất hủ của văn học Việt Nam. Làm thi sĩ, có được một bài thơ bất hủ như thế tưởng cũng quá đủ rồi, không cần phải nói đến chuyện thi phẩm có được xuất bản hay không, mà cũng không cần phải nói đến chuyện sống-chết, còn-mất nữa. 95 năm ở đời đã dài, mà tuổi thọ của một bài thơ bất hủ còn dài hơn.   Vĩnh Hảo (20.3.2010)   (Mời đọc bài "Nhà thơ Hữu Loan, lần gặp mặt" của nhà văn Cung Tích Biền)   oOo     THƠ HỮU LOAN   Màu tím hoa sim Nàng có ba người anh Đi bộ đội Những em nàng có em chưa biết nói Khi tóc nàng xanh xanh Tôi người Vệ quốc quân Xa gia đình Yêu nàng Như tình yêu em gái Ngày hợp hôn Nàng không đòi may áo cưới Tôi mặc đồ quân nhân Đôi giày đinh Bết bùn đất hành quân Nàng cười xinh xinh Bên anh chồng độc đáo Tôi ở đơn vị về Cưới nhau xong là đi.   Từ chiến khu xa Nhớ về ái ngại Lấy chồng đời chiến chinh Mấy người đi trở lại Lỡ khi mình không về Thì thương người vợ chờ Bé bỏng chiều quê...   Nhưng không chết người trai khói lửa Mà chết người em gái nhỏ hậu phương Tôi về không gặp nàng Má tôi ngồi bên mộ con Đầy bóng tối Chiếc bình hoa ngày cưới Thành bình hương Tàn lạnh vây quanh...   Tóc nàng xanh xanh Ngắn chưa đầy búi Em ơi! Giây phút cuối Không được nghe em nói Không được trông thấy nhau một lần Ngày xưa... Nàng yêu hoa sim tím Nàng vá cho chồng tấm áo ngày xưa.   Một chiều rừng mưa Ba người anh Từ chiến trường Đông Bắc Được tin em gái mất Trước tin em lấy chồng   Gió sớm thu về Rờn rợn nước sông Đứa em nhỏ lớn lên Ngỡ ngàng trông ảnh chị Khi gió sớm thu về Cỏ vàng chân mộ chị   Chiều hành quân Qua những đồi hoa sim Những đồi hoa sim... Những đồi hoa sim... Màu tím hoa sim Tím cả chiều hoang biền biệt   Nhìn áo rách vai Tôi hát trong màu hoa "Áo tôi sứt chỉ đường tà Vợ tôi mất sớm mẹ già chưa khâu..."     Đèo Cả Núi cao vút Mây trời Ai Lao                       sầu                            đại dương Dặm về heo hút Đá bia mù sương Bên quán Hồng Quân                                người                                         ngựa                                                mỏi Nhìn dốc ngồi than                            thương ai                                           lên đường Chầy ngày                lạc                    giữa suối Sau lưng              suối vàng                           xanh                                   tuôn Dưới khe               bên suối độc                                 cheo leo                                             chòi canh                                                           ven rừng hoang Những người                    đi                       Nam Tiến Dừng lại đây                   giữa                          đèo núi quê hương Tóc tai           trùm                  vai rộng Không nhận ra                      người làng Rau khe             cơm vắt                         áo                            pha màu                                        sa trường Ngày thâu                vượn hót Đêm canh                 gặp hùm                              lang thang Gian nan lòng không nhợt Căm hờn trăm năm xa Máu thiêng trôi dào dạt Từ nguồn thiêng ông cha Giặc         từ trong                     tràn tới Giặc          từ Vũng Rô                           bắn qua Đèo Cả            vẫn                 giữ vững Chân đèo                 máu giặc                              mấy lần                                          nắng khô Sau mỗi trận thắng Ngồi bên suối đánh cờ Kẻ hái cam rừng ăn nheo mắt Người vá áo thiếu kim mài sắt Người đập mảnh chai vểnh cằm cạo râu Suối mang                 bóng người Trôi những về đâu     Hoa Lúa   Em là con gái đồng xanh Tóc dài vương hoa lúa Đôi mắt em mang chân trời quê cũ Giếng ngọt, cây đa Anh khát tình quê ta trong mắt em thăm thẳm Nhạc quê hương say đắm Trong lời em từng lời Tiếng quê hương muôn đời và tiếng em là một Em ca giữa đồng xanh bát ngát Anh nghe quê ta sống lại hội mùa Có vật trụi, đánh đu, kéo hẹ, đánh cờ Có dân ca quan họ Trai thôn Thượng, gái thôn Đoài hai bên gặp gỡ Cầm tay trao một miếng trầu Yêu nhau cởi áo cho nhau Về nhà dối mẹ qua cầu gió bay Quê hương ta núi ngất, sông đầy Bát ngát làng tre, ruộng lúa Em gái quê hương mang hình ảnh quê hương Xa em năm nhớ, gần em mười thương Còn bàn tay em còn quê hương mãi Em mang nguồn ân ái Căng ngực trẻ hai mươi Và trong mắt biếc nhìn anh Em gái quê si tình Chưa bao giờ được yêu đương trọn vẹn… Anh yêu em muôn vàn như quê ta bất diệt Quê hương ta ơi từ nay càng đẹp Tình yêu ta ơi từ nay càng sâu Ta đi đầu sát bên đầu Mắt em thăm thẳm đựng màu quê hương. (1955)     Đêm   Những đêm Hà Nội ngày xưa Trằn trọc Không yên Những cửa Từ đầu hôm Như những mắt nhắm nghiền Bóng nhà bóng cây Ôm nhau Run sợ Đêm Hà Nội ngày xưa Như con bệnh hạ xoài Nung mủ Như một nhà thương điên Lên cơn hôn mê Thiết giáp Xe tăng Lính tẩy Phòng Nhì. Tiếng rú của người Tiếng rít của xe Những chiếc jeep điên Đuổi gái Nghiến người Quắc mắt đèn pha Đỏ tia đòng đọc Đêm Hà Nội ngày xưa Đầu người Và tình yêu Treo Trên đầu sợi tóc Và sau từng đêm Mệt nhọc Hốc hác Hồ Gươm Như mắt thâm quầng Hốt hoảng gọi nhau Không kịp vớ áo quần Những đêm Hà Nội ngày xưa Loã lồ Mình đầy ung độc Đã xuống tàu đêm Vào Sài Gòn Tất cả Những đêm Sài Gòn Ngày mai Đêm giang mai Tẩu mã Đang mâng Cấp cứu gấp vạn lần Những đêm xưa Hà Nội “10$ 1 cốc cà phê 100$ con gái…” Quảng cáo đóng đầy Ngực đêm Như áo ngủ Sài Gòn Đêm Hà Nội Ngày nay Như em nhỏ nằm tròn Ru trong nôi chế độ Những đèn dài đại lộ Như những tràng hoa đêm Nở long lanh Trong giấc ngủ Bình yên Ngã Tư Sở, Cống Vọng, Khâm Thiên Nằm ngủ Những đêm Giữa tình cảm lớn Gió đêm về Thơm hoa rừng, lúa ruộng Đặt bàn tay Lên những cửa ô nghèo Khi chúng ta về Ánh sáng Đã về theo Và từng cặp người yêu Đem về trong giấc mơ Hình ảnh hồ Gươm Đẹp như hồ thần thoại In bóng người yêu Chung thuỷ Đợi chờ. (6-56)     Ngày Mai   Khi nắng chiều tắt thở Trên hàng cau úa vàng Bóng từng đoàn nạng gỗ Đi kêu trên đường làng Đàn ai Trong chiều tàn Tiếng âm rơi Tan vỡ Có đem dư hưởng về Xa thẳm Em đến Mồ xưa biếc cỏ vàng Em hiền như chị Mắt ngời xanh lam Em mang trong tóc Nắng thơm hoa ngàn Em là đôi mắt Xưa ngời xanh lam Của chàng lính trẻ Say em hát Ngồi lặng hình dung Mắt một nàng Em là chân mất Là tay mất Của một chàng trai Của một chàng Áo quần loang vết mủ Vết thương nhày Hôi tanh Em đem về giặt giũ Chong đèn Vá thâu canh Mai những người vui Có áo lành Bờ ao vang tiếng cú Một bông hoa Lìa cành Kim chùng Tay rớm máu Long lanh Ngày mai em đi khỏi Ai thương người Thương binh? Rằng: - Em từ đâu lại? Mắt lam màu Xa vời Ngày xưa có Chuyện đẹp Nàng tiên đi Thử người!   oOo   (Mời đọc tự truyện của nhà thơ Hữu Loan. Trích lại từ Thông Luận www.thongluan.org)     Chuyện kể về một cây gỗ vuông chành chạnh Hữu Loan   "Nhà nàng có ba người anh đi bộ đội Những em nàng có em chưa biết nói Khi tóc nàng đang xanh..." Tôi sinh ra trong một gia đình nghèo, hồi nhỏ không có cơ duyên được cắp sách đến trường như bọn trẻ cùng trang lứa, chỉ được cha dạy cho dăm chữ bữa có bữa không ở nhà. Cha tôi tuy là tá điền nhưng tư chất lại thông minh hơn người, nhờ ông mà năm 1938 - lúc đó tôi cũng đã 22 tuổi - tôi chơi ngông vác lều chõng ra Hà Nội thi tú tài, để chứng tỏ rằng con nhà nghèo tự học cũng có thể đỗ đạt như ai. Tuyệt nhiên tôi chẳng có ý định dấn thân vào chốn quan trường. Ai cũng biết thi tú tài Pháp thời đó rất khó khăn. Số người đỗ trong kỳ thi đó rất hiếm, hiếm đến nỗi 5, 6 chục năm sau những người cùng thời còn nhớ tên những cậu khóa ấy, trong số có Nguyễn Đình Thi, Hồ Trọng Gin, Trịnh Văn Xuân, Đỗ Thiện và tôi... (theo Lê Thọ Bình, báo Pháp Luật số Xuân Giáp Thân) Với mảnh bằng tú tài Tây trong tay, tôi rời quê nhà lên Thanh Hóa dạy học. Nhãn mác con nhà nghèo học giỏi của tôi được bà Tham Kỳ chú ý, vời về nhà dạy kèm cho hai đứa con nhỏ. Tên thật của bà Tham Kỳ là Đái thị Ngọc Chất, bà là vợ của ông Lê Đỗ Kỳ, tổng thanh tra canh nông Đông Dương, sau này đắc cử dân biểu quốc hội khóa đầu tiên. Ở Thanh Hóa, bà Tham Kỳ có một cửa hàng bán vải và sách báo, tôi thường ghé lại xem và mua sách, nhờ vậy mới được bà để mắt đến (theo Lê Thọ Bình, báo đã dẫn). Bà Tham Kỳ là một người hiền lành tốt bụng, đối xử với tôi rất đàng hoàng tử tế, coi tôi chẳng khác người nhà. Nhớ lại ngày đầu tiên khoác áo gia sư, bà gọi mãi, đứa con gái - lúc đó mới 8 tuổi - mới chịu lỏn lẻn bước ra khoanh tay miệng lí nhí: "Em chào thầy ạ!" Chào xong, cô bé bất ngờ mở to đôi mắt nhìn thẳng vào tôi. Đôi mắt to, đen láy, tròn xoe như có ánh chớp ấy đã hằn sâu vào tâm trí tôi, theo tôi suốt cả cuộc đời. Thế là tôi dạy em đọc, viết. Tên em là Lê Đỗ Thị Ninh, cha làm thanh tra nông lâm ở Sài Gòn nên sinh ở trong ấy, quen gọi mẹ bằng má. Em thật thông minh, dạy đâu hiểu đó nhưng ít nói và mỗi lần mở miệng là cứ y như một "bà cụ non". Đặc biệt em chăm sóc tôi hàng ngày một cách kín đáo: em đặt vào góc mâm cơm chỗ tôi ngồi ăn lúc thì vài quả ớt đỏ au, lúc thì quả chanh mọng ướt em vừa hái ở vườn; những buổi trưa hè, nhằm lúc tôi ngủ trưa, em lén lấy áo sơ mi trắng tôi treo ở góc nhà đem ra giếng giặt... Có lần tôi kể chuyện "bà cụ non" ít nói cho hai người anh của em Ninh nghe, không ngờ chuyện đến tai em, thế là em dỗi! Suốt một tuần liền, em nằm lì ở buồng trong, không chịu học hành... Một hôm bà Tham Kỳ dẫn tôi vào phòng nơi em đang nằm thiếp đi. Hôm ấy tôi đã nói gì, tôi không nhớ nữa, chỉ nhớ là tôi đã nói rất nhiều, đã kể chuyện cho em nghe; rồi tôi đọc thơ... Trưa hôm ấy, em ngồi dậy, ăn một bát to cháo gà và bước ra khỏi căn buồng. Chiều hôm sau, em nằng nặc đòi tôi đưa lên khu rừng thông. Cả nhà không ai đồng ý: "Mới ốm dậy, còn yếu lắm, không đi được đâu!" Em không chịu, nhất định đòi đi cho bằng được. Sợ em lại dỗi nên tôi đánh bạo xin phép ông bà Tham Kỳ đưa em lên núi chơi... Xe kéo chạy chừng một giờ mới tới được chân đồi. Em leo đồi nhanh như một con sóc con, tôi đuổi theo muốn đứt hơi! Lên tới đỉnh đồi, em ngồi xuống và bảo tôi ngồi xuống bên em. Chúng tôi ngồi thế một hồi lâu, chẳng nói gì. Bất chợt em nhìn tôi, rồi ngước mắt nhìn ra tận chân trời. Không biết lúc đó em nghĩ gì. Bất chợt em hỏi tôi: - Thầy có thích ăn sim không? Tôi nhìn xuống sườn đồi: tím ngắt một màu sim. Em đứng lên, đi xuống sườn đồi, còn tôi vì mệt quá nên nằm thiếp đi trên thảm cỏ... Khi tỉnh dậy, em đã ngồi bên tôi với chiếc nón đầy ắp sim. Những quả sim đen nhánh, chín mọng. - Thầy ăn đi! Tôi cầm quả sim từ tay em đưa lên miệng và trầm trồ: - Ngọt quá! Như đã nói, tôi sinh ra trong một gia đình nông dân, quả sim đối với tôi chẳng lạ lẫm gì, nhưng thú thật chưa bao giờ tôi được ăn những quả sim ngọt đến thế! Cứ thế, chúng tôi ăn hết quả này đến quả khác. Tôi nhìn em, em cười. Hai hàm răng em đỏ tím, đôi môi cũng đỏ tím, hai bên má thì... tím đỏ một màu sim. Tôi cười phá lên, em cũng cười theo! Cuối mùa đông năm ấy, bất chấp những lời can ngăn, hứa hẹn can thiệp của ông bà Tham Kỳ, tôi lên đường theo kháng chiến. Hôm tiễn tôi, em theo mãi ra tận đầu làng và lặng lẽ đứng nhìn theo. Tôi đi... Lên tới bờ đê, nhìn xuống đầu làng, em vẫn đứng đó, nhỏ bé và mong manh. Em giơ bàn tay nhỏ xíu như chiếc lá sim ra vẫy tôi. Tôi vẫy trả và lầm lũi đi... Tôi quay đầu nhìn lại... Em vẫn đứng yên đó...Tôi lại đi và nhìn lại cho tới khi không còn nhìn thấy em nữa... Những năm tháng ở chiến khu, thỉnh thoảng tôi có nhận được tin tức từ quê lên, cho biết em vẫn khỏe và đã khôn lớn. Sau này, nghe bạn bè kể lại, khi em mới 15 đã có nhiều chàng trai đến ngỏ lời cầu hôn nhưng em cứ trốn trong buồng, không chịu ra tiếp ai bao giờ... Chín năm sau, tôi trở lại nhà... Về Nông Cống tìm em. Hôm gặp em ở đầu làng, tôi hỏi em, hỏi rất nhiều, nhưng em không nói gì, chỉ bẽn lẽn lắc hoặc gật đầu. Em giờ đây không còn là cô học trò Ninh bướng bỉnh nữa rồi. Em đã gần 17 tuổi, đã là một cô gái xinh đẹp... Yêu nhau lắm nhưng tôi vẫn lo sợ vì hai gia đình không "môn đăng hộ đối" một chút nào. Mãi sau mới biết việc hợp hôn của chúng tôi thành công là do bố mẹ em ngấm ngầm "soạn kịch bản". Một tuần sau đó chúng tôi kết hôn. Tôi bàn việc may áo cưới thì em gạt đi, "không đòi may áo mới trong ngày hợp hôn", bảo rằng là: "Yêu nhau, thương nhau cốt cái tâm và cái tình bền chặt là hơn cả". Tôi cao ráo, học giỏi, làm thơ hay lại... đẹp giai nên em thường gọi đùa là ông chồng độc đáo. Đám cưới được tổ chức ở ấp Thị Long, huyện Nông Cống, tỉnh Thanh Hóa của gia đình em, nơi ông Lê Đỗ Kỳ có hàng trăm mẫu ruộng. Đám cưới rất đơn sơ, nhưng khỏi nói, hai chúng tôi hạnh phúc hơn bao giờ hết! Hai tuần phép của tôi trôi đi thật nhanh, tôi phải tức tốc lên đường hành quân, theo sư đoàn 304, làm chủ bút tờ Chiến Sĩ. Hôm tiễn tôi lên đường, em vẫn đứng ở đầu làng, nơi chín năm trước em đã đứng. Chỉ có giờ đây em không còn là cô bé Ninh nữa mà đã là người bạn đời yêu quý của tôi. Tôi bước đi, tôi lại quay đầu nhìn lại... Nếu như chín năm về trước, nhìn lại chỉ cảm thấy một nỗi buồn man mác thì lần này, tôi thật sự đau buồn. Đôi chân tôi như muốn khuỵu xuống. Ba tháng sau, tôi nhận được tin dữ: vợ tôi qua đời! Em chết thật thảm thương: hôm đó là ngày 25 tháng 5 âm lịch năm 1948, em đưa quần áo ra giặt ngoài sông Chuồng (thuộc ấp Thị Long, Nông Cống), vì muốn chụp lấy tấm áo bị nước cuốn đi nên trượt chân té xuống sông chết đuối! Con nước lớn đã cuốn em đi vào lòng nó, cướp đi của tôi người bạn lòng tri kỷ, để lại cho tôi nỗi đau không gì có thể bù đắp nổi! Nỗi đau ấy, gần 60 năm qua, vẫn nằm sâu thẳm trong trái tim tôi. Nỗi đau ấy tôi phải giấu kín trong lòng, không được cho đồng đội biết để tránh ảnh hưởng đến tinh thần chiến đấu của họ. Tôi như một cái xác không hồn... Dường như càng kìm nén thì nỗi đau càng dữ dội hơn. May sao sau đó có đợt chỉnh huấn, cấp trên bảo ai có tâm tư gì cứ nói ra, nói cho hết. Chỉ chờ có thế, cơn đau trong tôi được dịp bung ra. Khi ấy chúng tôi đang đóng quân ở Nghệ An, tôi ngồi lặng đi ở đầu làng. Hai mắt tôi đẫm nước, tôi lấy bút ra ghi, chép. Chẳng cần phải suy nghĩ gì, những câu những chữ mộc mạc cứ trào ra: Nhà nàng có ba người anh đi bộ đội Những em nàng có em chưa biết nói Khi tóc nàng đang xanh... ...Tôi về không gặp nàng... Về viếng mộ nàng, tôi dùng chiếc bình hoa ngày cưới làm bình hương, viết lại bài thơ vào chiếc quạt giấy để lại nhà một người bạn ở Thanh Hóa. Anh bạn này đã chép lại và chuyền tay nhau suốt những năm chiến tranh. Đó là bài thơ “Màu Tím Hoa Sim”. [1] Đến đây, chắc bạn đọc đã biết tôi là Hữu Loan, Nguyễn Hữu Loan, sinh ngày 2-4-1916, hiện tại đang "ở nhà trông vườn" ở làng Nguyên Hoàn - nơi tôi gọi là chỗ "quê đẻ của tôi đấy" thuộc Xã Mai Lĩnh, huyện Nga Sơn tỉnh Thanh Hóa. Em Ninh rất ưa mặc áo màu tím hoa sim. Lạ thay nơi em bị nước cuốn trôi dưới chân núi Nưa cũng thường nở đầy những bông hoa sim tím. Cho nên tôi mới viết nổi những câu:…“chiều hành quân/ qua những đồi hoa sim /những đồi hoa sim/ những đồi hoa sim dài trong chiều không hết /màu tím hoa sim /tím chiều hoang biền biệt và chiều hoang tím có chiều hoang biết/ chiều hoang tím tím thêm màu da diết”. Mất nàng, mất tất cả, tôi chán đời, chán kháng chiến, bỏ đồng đội; từ giã văn đàn về quê làm ruộng, một phần cũng vì tính tôi "hay cãi, thích chống đối, không thể làm những gì trái với suy nghĩ của tôi". "Bọn nó" nhiếc móc, chê tôi ủy mị, hoạnh họe tôi đủ điều, không chấp nhận đơn từ bỏ kháng chiến của tôi. Tôi chẳng cần, mặc kệ chúng! Tôi thương, tôi nhớ Hoa Sim của tôi quá rồi! Với lại, tôi cũng đã chán ngấy cái mặt nạ yêu nước của "bọn nó" rồi! Tôi về quê chúng chẳng buông tha, theo dõi quản thúc, thường xuyên kiếm chuyện gây khó dễ tôi cũng chẳng cần biết! Sau bao nhiêu năm trời ngậm cay nuốt đắng, tôi đã được dịp phơi bày tâm sự trong hai kỳ phỏng vấn của Hương Ly, phóng viên BBC tiếng Việt phát thanh trong hai ngày 5 và 12-10-2002. Theo tôi thì tình hình chung của đất nước bây giờ là thằng nào cũng lợi dụng trèo đầu cỡi cổ thằng dân chứ có cái gì đâu... Sau phần đầu nói về nguồn gốc của Màu Tím Hoa Sim và những hệ lụy của bài thơ này, trong phần II tôi đã nói về cuộc sống cơ hàn và những âm mưu ám sát, chế ngự của đảng đối với tôi và gia đình tôi từ năm 1956. Dù gian khổ và chết hụt nhiều lần, tôi nhất định không chịu quỵ lụỵ. Hồi ấy, ra làm ở ngoài Trung Ương thì bắt phải theo cộng sản nên tôi bỏ tôi về. Tôi bỏ về nó không cho về... Nó làm tôi tam tình, tứ tội, làm đủ cách đễ thủ tiêu nhưng mà tôi vẫn tin là tôi có sự che chở của Trời - Phật cho nên nó không thủ tiêu nổi, bao nhiêu lần đầu độc không xong... Đó là cái thời 1955 - 1956 khi phong trào Văn nghệ sĩ chống Ðảng bắt đầu bùng lên với sự xuất hiện của nhóm Nhân Văn Giai Phẩm chống chính sách độc tài, và đồng thời chống những Văn nghệ sĩ bồi bút đang tâm lừa thầy phản bạn, dốc tâm ca tụng Ðảng để kiếm chút cơm thừa canh cặn của chế độ. Làm thơ phải có cái tâm mà phải là cái tâm linh thật thiêng liêng thì mới có thơ hay. Thơ hay thì sống mãi. Làm thơ mà không có tình, có tâm thì chả ra gì! Làm thơ lúc bấy giờ là phải làm về Ðảng, ca tụng Ðảng, ca tụng cộng sản, ca tụng cái buôn bán chiến tranh. Bởi vì cái đánh nhau là cái dễ kiếm chác lắm. Mà kiếm chác ở cái chiến tranh ấy thì khó kiểm tra lắm cho nên những cái bọn ăn bẩn ấy bao giờ cũng chủ trương chiến tranh, buôn bán chiến tranh. Mà tôi thì tôi thấy cái đấy là cái khổ dân nhất nên tôi chống hết sức. Lúc giờ người ta đang một tí là đề cao Hồ Chí Minh, hai tí là đề cao Hồ Chí Minh... trong khi tôi lại đề cao cái Tình Yêu. Tôi khóc người vợ tử tế với mình, người bạn đời hiếm có của mình. Lúc đó khóc như vậy, nó cho là khóc cái tình cảm riêng... Y như trong Thơ nói đấy: tôi lấy vợ rồi đi Bộ đội, mới lấy nhau được có hơn tháng, ở nhà Bà ấy đi giặt rồi chết đuối ở sông... Tôi thấy đau xót, tôi làm bài thơ ấy tôi khóc. Bài thơ ấy lúc bấy giờ nó cho là phản động, làm thơ là phải làm về cộng sản, làm về bác Hồ chứ không được khóc cái đau riêng của mình... Cái đau khổ riêng của con người tại sao lại không được khóc!? Bọn nó xúc phạm đến danh dự và tình cảm thiêng liêng của người Vợ mà tôi hằng yêu quý, cho nên vào năm 1956, tôi bỏ Ðảng, bỏ Cơ quan về thẳng nhà để đi cày. Bọn ấy không cho bỏ, bắt tôi phải viết đơn xin. Tôi không xin... Tôi có cái tự do của tôi, cái chuyện bỏ Ðảng, tôi muốn bỏ là tôi bỏ không ai bắt được! Tôi bỏ tôi về, tôi phải đi cày, đi bừa, đi thồ, đi đốn củi đưa về, đi xe đá để bán, bọn nó phá tôi đủ cách, bắt giữ xe đến nỗi tôi phải đi xe cút kít, loại xe đóng bằng gỗ, có một bánh xe cũng bằng gỗ phía trước, có hai càng phìa sau thùng gỗ để đủn hay kéo đi. Xe cút kít nó cũng không cho, cấm không ai được bán bánh xe cho tôi nữa. Có lần tôi phải gánh bộ, gánh bằng vai tôi cũng cứ nhận. Tôi cứ gánh tôi làm, không bao giờ tôi chịu khuất phục. Thế mà chúng nó cũng theo dõi, ngăn cản, đi đến đâu cũng có công an mật đi theo dõi, cho người theo hại tôi... Nhưng mà lúc nào cũng như có người cứu tôi! Có một cái lạ là chính Thơ của tôi đã có lần cứu sống tôi! Lần đó tên mật vụ nói thật với tôi là được giao lệnh giết tôi nhưng nó là cái thằng rất yêu Quê hương, nhớ Quê nhà. Nó thường đem bài Yên Mô của tôi nói về tỉnh Ninh Bình của nó ra đọc cho đỡ nhớ, vì vậy không nỡ giết tôi. Ngoài bài Yên Mô, tôi cũng có một vài bài thơ khác được mến chuộng. Sau năm 1956, khi tôi về rồi thấy cán bộ khổ quá, tôi đã làm bài Chiếc Chiếu, kể chuyện cán bộ khổ đến nỗi không có đến cái chiếu mà nằm! Chiếc chiếu Có ai thấy một người cha Từng buổi, từng buổi Trước tủ kính cửa hàng Mậu dịch dòm như nổ mắt Tì mũi dẹp như quả bóng xuống hơi Thầm đọc đi đọc lại giá hàng từng thứ đồ chơi Dù nhiều lần đã hạ giá Trong óc nổi bòng bong từng mớ Những cơm đến gạo đến quần đến áo Ðôi chiếu nằm rách từ giữa rách ra Tục ngữ nói rằng những chiếc nhà dột từ nóc trên dột xuống Từng sáng mai nhìn gầm giường Ðốt cói rụng đầy như chiếu rụng đốt xương Gió thổi từ dưới thổi lên Muỗi cũng đốt từ dưới đốt lên Nhưng con đái dầm lại tiện Ròng rã mười năm kháng chiến Cầm vững hai tay Một cái tình thần Choảng nhau với súng với bom Gian khổ còn ư ? Bố con ta lại vung cái tinh thần như tráng sỹ vung gươm Chong chóng không quay Con vứt đi phụng phịu Sáng kiến làm đồ chơi Bố thì không thiếu Bố lại lấy lá dứa vận cho con cái kèn Bố thổi nó kêu lên tò he. Tò he Con đắc trí giật kèn đi thổi khắp Ô Kim Mã Tò he. Tò he Như một thiên sứ Hài đồng Xuống lệnh điềm tin Tò he. Tò he Nhớ truyện Ðông Chu Sao đỏ, sao đen Tò he. Tò he Cuộc đời đẩy đưa, định mệnh dắt tôi đến với một người phụ nữ khác, sống cùng tôi đến ngày hôm nay. Bà tên Phạm Thị Nhu, cũng là một người phụ nữ có tâm hồn sâu sắc. Bà vốn là một nạn nhân của chiến dịch cải cách ruộng đất, đấu tố điền chủ của Việt Minh. Nhớ lại, lúc đó, tôi còn là chính trị viên tiểu đoàn. Tôi thấy tận mắt những chuyện đấu tố. Là người có học, hiểu biết luân thường đạo lý, lại có tâm hồn nghệ sĩ, nên tôi cảm thấy chán nản quá và không còn kính trọng già Hồ cũng như chủ nghĩa cộng sản nữa. Tuy nhiên, tôi đã trót làm đảng viên được mấy năm rồi. Thú thật, lúc đó tôi thất vọng vô cùng! Trong một xã thuộc huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hóa, cách xa tôi ở độ mười lăm cây số, có một gia đình địa chủ rất giầu, nắm trong tay gần năm trăm mẫu tư điền. Ông địa chủ giầu lòng nhân đạo, rất yêu nước thương người. Ông thấy bộ đội sư đoàn 301 của tôi thiếu ăn nên ông thường cho tá điền gánh gạo tới chỗ đóng quân để ủng hộ. Tôi là Trưởng Phòng Tuyên Huấn và Chính Trị nên phải thay mặt anh em ra cám ơn tấm lòng tốt của ông ta, đồng thời đề nghị lên Sư đoàn trưởng trao tặng bằng khen ngợi để vinh danh ông. Riêng tôi rất quý mến và luôn luôn nhớ đến ông. Thế rồi một hôm tôi nghe tin gia đình ông ấy bị đấu tố. Hai vợ chồng bị đội đấu tố mang ra cho dân sỉ vả, nhục mạ, rồi chôn xuống đất để hở có cái đầu lên thôi. Xong, họ cho trâu kéo bừa qua lại hai cái đầu cho đến chết. Gia đình ông bà địa chủ xấu số chỉ còn có một cô con gái 17 tuổi được tha chết nhưng bị đội đấu tố đuổi ra khỏi nhà với vài bộ quần áo. Dã man hơn nữa, chúng còn ra lệnh cấm không cho ai được liên hệ, nuôi nấng hoặc thuê cô ta làm công. Thời đó, cán bộ cấm dân chúng cả việc lấy các con cái của địa chủ làm vợ làm chồng. Biết chuyện thảm thương giáng xuống gia đình ông bà địa chủ mà tôi hằng nhớ ơn, tôi trở về xã đó xem cô con gái của họ sinh sống ra sao, vì trước kia tôi cũng biết mặt cô ta. Tôi vẫn chưa thể nào quên được hình ảnh của một cô bé mỗi buổi chiều cứ lén lút đứng bên ngoài song cửa sổ nghe tôi giảng Kiều ở trường Mai Anh Tuấn. Khi gặp nhau, cô bé ấy nói vì đi nghe tôi giảng Kiều nhiều hôm để trâu ăn lúa, nên bị bắt phạt... Lúc gần tới nơi, may sao tôi gặp cô ta áo quần rách mướp, mặt mày lem luốc. Cô đang lom khom tìm lượm vài củ khoai mà dân bỏ sót nhét vào túi áo, rồi chùi vội một củ vào quần đưa lên miệng gặm. Quá xúc động, nước mắt muốn ứa ra, tôi lại gần hỏi thăm và được cô ta kể lại rành rọt hôm cha mẹ cô bị đấu tố chết ra sao. Cô ta khóc mếu nói rằng gặp ai cũng bị xua đuổi; hàng ngày cô phải đi mót khoai ăn đỡ đói lòng, tối về ngủ trong cái miếu hoang; cô rất đói khổ lo lắng, không biết ngày mai còn sống hay sẽ chết vì đói khát! Tôi nghe mà lấy làm thương tâm quá, trong lòng vô cùng xúc động. Suy nghĩ rất nhiều, tôi quyết định đem cô ta về quê tôi, rồi bất chấp lệnh cấm, tôi đã lấy cô ta làm vợ. Rất may là sự quyết định của tôi đã không nhầm. Khi xưa, quê tôi nghèo, nhà tôî cũng nghèo, tôi lại còn ở trong bộ đội nên không có tiền. Nhưng hai vợ chồng cố gắng chịu đựng đùm bọc nhau bữa đói bữa no... Cho đến ngày nay, bà ấy đã cho tôi 10 người con ngoan, 6 trai, 4 gái và cháu nội cháu ngoại hơn 30 đứa! Trong mấy chục năm dài, tôi về quê an phận thủ thường, chẳng màng đến thế sự, ngày ngày hốt đá đi bán, túi giắt theo vài quyển sách cũ tiếng Pháp, tiếng Việt đọc giải sầu, lâu lâu nổi hứng thì làm thơ, thế mà chúng vẫn trù dập, không chịu để tôi yên. Tới hồi cởi mở, tôi được tụi nó ve vãn, mời gia nhập Hội Nhà Văn, tôi chẳng thèm. Năm 1988, tôi "tái xuất" giang hồ sau 30 năm tự chôn và bị chôn mình ở chốn quê nhà đèo heo hút gió. Tôi lang bạt gần một năm trời theo chuyến đi xuyên Việt do Hội văn nghệ Lâm Đồng và tạp chí Langbian tổ chức để đòi tự do sáng tác, tự do báo chí - xuất bản và đổi mới thực sự. Dọc đường đất nước trên chuyến đi, tôi đã đọc cho công chúng nghe trong những lần gặp gỡ, bài thơ dài mới nhất tên là Chuyện tôi về, một loại bút ký thơ kể về thời gian "Ba mươi năm không phải chuyện Một sớm một chiều Một ngày tù đã dài như thế kỷ Ấy là tù giữa chợ..." Trong 30 năm đó, kể từ ngày có vụ án Nhân Văn Giai Phẩm, và 17 năm sau đó nữa, chẳng có ai dám viết... Cũng trong dịp này, tôi được may mắn quen biết người bạn trẻ yêu nước, thường viết lách dưới bút hiệu Tiêu Dao Bảo Cự. Mến phục nhà trí thức đa tài đầy nhiệt huyết nầy, tôi đã chép tặng bài thơ Chuyện Di Tề với những câu như sau: "... Tôi là cây gỗ vuông chành chạnh suốt đời đã làm thất bại mọi âm mưu đẽo tròn để muốn tùy tiện lăn long lóc thế nào thì long lóc Chân tính đấy hỡi Rìu, Bào Phó-Mộc" Lần đó, chép xong mấy câu thơ, tôi đã chỉ tay vào trang giấy nói: "Anh thấy đó chữ Rìu, Bào và Phó-Mộc viết hoa. Anh biết tôi muốn ám chỉ ai rồi." Anh bạn trẻ gật đầu tỏ vẻ lĩnh hội! Chuyện này sau đó tôi quên tịt, nhưng hẳn là đã để lại trong tâm tư anh ta khá nhiều ấn tượng, bằng chứng là 17 năm sau, anh bạn trẻ (lúc này 60 tuổi, và tôi cũng đã 90!) lần mò từ Sài Gòn đến tận nhà thăm tôi! Mặc dù đang cảm nặng, tôi cũng thu gom được chút lực tàn để hầu chuyện cùng anh, ăn chung với anh một bữa cơm trưa thanh đạm gọi là đãi khách từ xa tới! Anh bạn trẻ nói chuyện thật vui, hỏi nhiều thứ tôi không còn nhớ nổi, nhất là những chuyện xảy ra trong chuyến xuyên Việt năm 1988! Nhưng những sự việc trước đó thì tôi nhớ như in, nhất là vào cái thời chúng nó trù dập Nhân Văn Giai Phẩm. Anh bạn trẻ xin phép hút thuốc lá, tôi không cho; anh bảo cái gì anh cũng bỏ được, trừ cái tật nghiện thuốc lá! Hừm, có gì mà không bỏ được?! Cái gì có hại là phải bỏ, cộng sản nó ghê gớm đến thế mà tôi còn bỏ được, nói chi thuốc lá?! Nể mặt tôi nên anh giữ im lặng, nhưng tôi thấy rõ ánh bất bình trong mắt anh... Anh bảo ra về sẽ viết một bài ký sự ghi lại buổi gặp gỡ đó, và anh đã giữ đúng lời hứa. Lớp trẻ ngày nay thật tài ba! Vào tuổi gần đất xa trời, cuối năm 2004, Công ty Vitek VTB đột nhiên ra đề nghị mua bản quyền bài Màu Tím Hoa Sim của tôi với giá 100 triệu đồng. Họ bảo đó là một hình thức bảo tồn tài sản văn hóa. Thì cũng được đi. Khoản tiền 100 triệu, trừ thuế còn 90, chia "lộc" cho 10 đứa con hết 60 triệu đồng, tôi giữ lại 30 triệu, phòng ốm đau lúc tuổi già, sau khi trích một ít để in tập thơ khoảng 40 bài mang tên Thơ Hữu Loan. Sau vụ này cũng có một số công ty khác xin ký hợp đồng mua mấy tập thơ khác, nhưng tôi từ chối, thơ tôi làm ra không phải để bán! Hữu Loan [1] Dưới đây là nguyên văn bài thơ Màu tím hoa sim mà Hữu Loan đã đích thân đọc lại cho phóng viên Hương Ly (BBC) năm 2002:   Màu tím hoa sim "Nàng có ba người anh đi bộ đội Những em nàng có em chưa biết nói Khi tóc nàng xanh xanh Tôi người Vệ quốc quân xa gia đình Yêu nàng như tình yêu em gái Ngày hợp hôn nàng không đòi may áo mới Tôi mặc đồ quân nhân Đôi giầy đinh bết bùn đất hành quân Nàng cười xinh xinh bên anh chồng độc đáo Tôi ở đơn vị về Cưới nhau xong là đi Từ chiến khu xa nhớ về ái ngại Lấy chồng đời chiến chinh Mấy người đi trở lại Nhỡ khi mình không về Thì thương người vợ chờ bẻ bỏng chiều quê ** Nhưng không chết người trai khói lửa Mà chết người gái nhỏ hậu phương Tôi về không gặp nàng Má tôi ngồi bên mộ con đầy bóng tối Chiếc bình hoa ngày cưới Thành bình hương tàn lạnh vây quanh Tóc nàng xanh xanh Năm chưa đầy búi Em ơi giây phút cuối Không được nghe nhau nói Không được trông nhau một lần Ngày xưa nàng yêu hoa sim tím Áo nàng mầu tím hoa sim Ngày xưa đèn khuya bóng nhỏ Nàng vá cho chồng tấm áo ngày xưa *** Một chiều rừng mưa Ba người anh bị chiến trường đông bắc Biết tin em gái mất Trước tin em lấy chồng Gió sớm thu về rờn rợn nước sông Em nhỏ lớn lên Ngỡ ngàng nhìn ảnh chị Khi gió sớm thu về Cỏ vàng chân mộ chí Chiều hành quân qua những đồi hoa sim Những đồi hoa sim Những đồi hoa sim dài trong chiều không hết Mầu tìm hoa sim tím chiều hoang biền biệt." Hữu Loan

 

 

 

Trở về mục Đọc Thơ