Do tính cách đọc thơ hoàn toàn chủ quan như đă nói ở trên, xin bạn đừng xem đây như một thiên khảo cứu hay một bộ sưu tập về thi ca Việt-nam. Tôi đọc bằng cảm xúc, không đọc bằng kiến thức. Nếu những lời bàn nào đó của tôi đối với một bài thơ mà không đúng ư tác giả th́ chẳng có nghĩa rằng tôi hiểu sai đâu, mà chỉ v́ tôi đọc thơ tác giả đó bằng cái hồn, cái giọng, cái cảm xúc của tôi đấy thôi. Xin đừng càm ràm, phiền trách. (Vả chăng, này các thi nhân, các bạn có thể nào chỉ tôi làm thơ cách sao mà không bị người khác hiểu sai ư không?) (trích LỜI THƯA của Vĩnh Hảo viết cho các trang "Đọc thơ")
Xuân Diệu
(Đêm 18/4/02)
Có lẽ chẳng ai làm thơ t́nh ướt át, lăng mạn và... điệu đà ẻo lả như nhà thơ này. Nhiều thế hệ học tṛ, cho đến văn thi nhân hậu bối, đă mê thơ ông, thuộc thơ ông. Có người c̣n mượn thơ ông để tỏ t́nh nữa; v́ bài thơ nào của ông cũng nói đến t́nh yêu mà lại là thứ t́nh yêu rất lạc quan, lúc nào cũng thành công, hạnh phúc, hả hê, hài ḷng... thứ t́nh yêu của tuổi mới lớn, của người mới biết yêu lần đầu, ṭ ṃ, bồn chồn, hăm hở t́m chọn những phương thức tỏ bày.
Cho dù trong định nghĩa chữ Yêu, ông nói là "chết ở trong ḷng một ít" nhưng cũng chẳng thấy hơi thơ ông nhuốm màu khổ đau chi cả. Ông c̣n sung sướng được chết một ít trong ḷng nữa là đàng khác. Đọc thơ ông, tôi không thấy buồn (dĩ nhiên không phải đọc thơ th́ phải buồn), chỉ thấy vui là vui chúng ḿnh vui nhiều. Giống như đọc truyện kể về những cặp trai gái yêu nhau.
Càng về sau, thời hậu chiến, nghĩa là sau cái thời thơ ông rộ nở và chiếm lĩnh đài vinh quang của thi đàn Việt-nam, cho đến thời kỳ đất nước chia đôi, rồi tái thống nhất dưới ngọn cờ đỏ, thơ ông cứ thế mà nhạt dần theo năm tháng. Ông không c̣n nói được cái t́nh yêu đôi lứa chung cho mọi người mà chỉ nói cho thân phận, hoàn cảnh riêng của ḿnh; thỉnh thoảng có nói về cái t́nh chung nào th́ đó lại là cái t́nh yêu đối với cái ḿnh không yêu mà phải giả đ̣ yêu, hoặc yêu lầm mà cứ tiếp tục ca tụng cái yêu lầm lỡ ấy...
Dù sao, có một thời thơ ông đă mơn trớn dựng xây bao cuộc t́nh, khích lệ yêu với thương, gỡ rối tơ ḷng (hàm thụ) cho bao tâm hồn non trẻ trước ngưỡng cửa cuộc đời. Và lác đác những đoạn thơ của ông đă từng được chép một cách trân trọng trên giấy tập học tṛ, và chen vào những lá thư t́nh vụng dại, trích dẫn nơi những bài luận văn...
Làm sao cắt nghĩa được t́nh yêu!
Có nghĩa ǵ đâu một buổi chiều
Nó chiếm hồn ta bằng nắng nhạt
Bằng mây nhẹ nhẹ, gió hiu hiu...
(V́ sao)
Dù không cắt nghĩa được t́nh yêu lúc ấy, nhưng đến một lúc dày dạn kinh nghiệm hơn, ông đă cho lớp người sau một định nghĩa về t́nh yêu, và định nghĩa này dường như được mặc nhiên công nhận như là định nghĩa phổ quát đối với nhiều tầng lớp đang yêu và đă yêu. Định nghĩa đó nằm trong bài thơ Yêu của ông. Có thể nhiều người sẽ không thuộc hết bài, nhưng ít ra cũng thuộc câu đầu, câu chót, và cứ lấy đó làm thần phù khi bàn nói về chữ Yêu:
Yêu là chết ở trong ḷng một ít
V́ mấy khi yêu mà chắc được yêu.
Cho rất nhiều song nhận chẳng bao nhiêu
Người ta phụ, hoặc thờ ơ, chẳng biết.
Phút gần gũi cũng như giờ chia biệt
Tưởng trăng tṛn, hoa tạ, với hồn tiêu
V́ mấy khi yêu mà chắc được yêu!
- Yêu, là chết ở trong ḷng một ít.
Họ lạc lối giữa u sầu mù mịt,
Những người si theo dơi dấu chân yêu
Và cảnh đời là sa mạc cô liêu
Và t́nh ái là sợi dây vấn vít
Yêu, là chết ở trong ḷng một ít.
(Yêu)
Chết trong ḷng một ít là thứ t́nh yêu xa hoa, thứ t́nh yêu của kẻ thắng thế, của những kẻ có thể phụ bạc người yêu bất cứ lúc nào. Yêu mà chỉ chết trong ḷng một ít th́ chẳng lấy ǵ tha thiết lắm. Trên thực tế th́ dù được, dù mất, một t́nh yêu sâu đậm thế nào cũng làm chết cả ḷng chứ không chỉ chết một ít. Yêu hời yêu hợt mới chết một ít. Yêu đắm yêu đuối th́ chết cả một đời. Cho nên, cái t́nh yêu chết một ít đó, có vẻ không thật. Cả những mối t́nh sóng bước dưới trăng, hồn lâng lâng, nhè nhẹ, lặng lẽ bước trong thơ... cũng có vẻ yểu điệu làm dáng, không thật. Chỉ có cái t́nh thật nhất, đẹp nhất, trung thực nhất mà Xuân Diệu lột tả được một cách xuất thần, đó là mối t́nh vu vơ tuyệt vọng của người kỹ nữ. Đọc bài này, người ta sẽ cám cảnh thương cho những duyên phận bẽ bàng, thương đau; mà cũng cám ơn ngọn bút tài hoa của thi nhân đă nói giùm tâm cảnh, hoàn cảnh xót xa của đời những người con gái ăn sương, hương sắc tàn phai theo năm tháng... Mỗi ngày mỗi đêm, tuổi xuân rơi rụng dần mà không t́m thấy chút hy vọng nào cho một hạnh phúc nhỏ nhoi; t́m quên trong cảm giác hầu hạ phục tùng những tấm chồng tạm bợ cũng không sao khỏa lấp đuợc nỗi cô đơn truyền kiếp và cái định mệnh khắt nghiệt đă đóng nặng dấu ấn vào tim. Họ bám víu, bám víu... nhưng không giữ đuợc ǵ. Ôm ấp từng khách lạ để t́m hơi ấm hạnh phúc hăo huyền. T́nh yêu là đâu? T́nh yêu là ǵ? Không chết đi một ít mà chết ở tận cùng con tim. Con tim cũng đă mất đi h́nh dạng của nó. Sống vật vờ như thế với từng đêm mộng mị chiêm bao. Mỗi sớm mai thức dậy, nh́n thấy sông trôi, người chồng một đêm cũng trôi, cuộc t́nh tạm bợ cũng trôi đi trong đôi mắt run mờ. Đây, bài Lời Kỹ Nữ của Xuân Diệu:
Khách ngồi lại cùng em trong chốc nữa
Vội vàng chi, trăng sáng quá, khách ơi!
Đêm nay rằm: yến tiệc sáng trên trời
Khách không ở, ḷng em cô độc quá.
Khách ngồi lại cùng em, đây gối lả
Tay em đây mời khách ngả đầu say
Đây rượu nồng. Và hồn của em đây
Em cung kính đặt dưới chân hoàng tử.
Chớ đạp hồn em!
Trăng từ viễn xứ
Đi khoan thai lên ngự đỉnh trời tṛn
Gió theo trăng từ biển thổi qua non;
Buồn theo gió lan xa từng thoáng rợn
Ḷng kỹ nữ cũng sầu như biển lớn.
Chớ để riêng em phải gặp ḷng em;
Tay ái ân du khách hăy làm rèm
Tóc xanh tốt em xin nguyền dệt vơng
Đẩy hộ hồn em triền miên trên sóng
Trôi phiêu lưu không vọng bến hay gành;
V́ ḿnh em không được quấn chân anh
Tóc không phải những dây t́nh vướng víu
Em sợ lắm. Giá băng tràn mọi nẻo
Trời đầy trăng lạnh lẽo suốt xương da
Người giai nhân: bến đợi dưới cây già
T́nh du khách: thuyền qua không buộc chặt.
Lời kỹ nữ đă vỡ v́ nước mắt
Cuộc yêu đương gay gắt vị làng chơi
Người viễn du ḷng bận nhớ xa khơi
Gỡ tay vướng để theo lời gió nước.
Xao xác tiếng gà. Trăng ngà lạnh buốt
Mắt run mờ, kỹ nữ thấy sông trôi
Du khách đi -
Du khách đă đi rồi.
(Lời Kỹ Nữ)
*
Dầu sao, vào những lúc tâm hồn thơ thới lâng lâng bởi một duyên t́nh nào đó, cũng nên đọc vài bài thơ t́nh của Xuân Diệu, có thể sẽ được bồi thêm một ít phấn chấn hay nên thơ nào chăng? Hoặc ít ra cũng gợi nhớ một dĩ văng mộng mơ nào đó mà trong đời ai cũng một lần kinh qua...
Nguyên Đán
Xuân của đất trời nay mới đến
Trong tôi xuân đến đă lâu rồi;
Từ lúc yêu nhau, hoa nở măi
Trong vườn thơm ngát của hồn tôi.
Chiều
Hôm nay, trời nhẹ lên cao,
Tôi buồn không hiểu v́ sao tôi buồn...
Lá hồng rơi lặng ngơ thuôn,
Sương tŕnh rơi kín từ nguồn yêu thương.
Phất phơ hồn của bông hường,
Trong hơi phiêu bạt c̣n vương máu hồng.
Nghe chừng gió nhớ qua sông,
E bên lau lách thuyền không vắng bờ.
Không gian như có dây tơ,
Bước đi sẽ đứt, động hờ sẽ tiêu.
Êm êm chiều ngẩn ngơ chiều,
Ḷng không sao cả, hiu hiu khẽ buồn...
Tương Tư Chiều
Bữa nay lạnh, mặt trời đi ngủ sớm
Anh nhớ em, em hỡi! anh nhớ em
Không ǵ buồn bằng những buổi chiều êm
Mà ánh sáng đều ḥa cùng bóng tối.
Gió lướt thướt kéo ḿnh qua cỏ rối
Vài miếng đêm u uất lẩn trong cành
Mây theo chim về dăy núi xa xanh
Từng đoàn lớp nhịp nhàng và lặng lẽ.
Không gian xám tưởng sắp tan thành lệ.
Thôi hết rồi! c̣n chi nữa đâu em!
Thôi hết rồi, gió gác với trăng thềm,
Với sương lá rụng trên đầu gần gũi,
Thôi đă hết hờn ghen và giận dỗi,
(Được giận hờn nhau, sung sướng bao nhiêu!)
Anh một ḿnh, nghe tất cả buổi chiều
Vào chậm chậm ở trong hồn hiu quạnh.
Anh nhớ tiếng. Anh nhớ h́nh. Anh nhớ ảnh.
Anh nhớ em, anh nhớ lắm! Em ơi!
Anh nhớ anh của ngày tháng xa khơi
Nhớ đôi môi đang cười ở phương trời
Nhớ đôi mắt đang nh́n anh đăm đắm.
Hoa Nở Để Mà Tàn
Hoa nở để mà tàn
Trăng tṛn để mà khuyết
Bèo hợp để chia tan
Người gần để ly biệt.
Hoa thu không nắng cũng phai màu
Trên mặt người kia in nét đau.
Tả cảnh tả người cỡ như bài này th́ tuyệt:
Thu
Nơn nà sương ngọc quanh thềm dậu
Nắng nhỏ bâng khuâng chiều lỡ th́.
Hư vô bóng khói trên đầu hạnh;
Cành biếc run run chân ư nhi.
Gió thầm, mây lặng, dáng thu xa
Mới tạnh mưa trưa, chiều đă tà
Buồn ở sông xanh nghe đă lại
Mơ hồ trong một tiếng chim qua.
Bên cửa ngừng kim thêu bức gấm
Hây hây thục nữ mắt như thuyền.
Gió thu hoa cúc vàng lưng giậu
Sắc mạnh huy hoàng áo trạng nguyên.
Và bài sau đây, dù sáng tác thời tiền chiến, để nói cái bẽ bàng của một đời hương sắc/tài hoa (của giai nhân? hay nghệ sĩ?) khi trao gửi thân phận/tài năng của ḿnh không đúng chỗ, th́ chừng mười mấy năm sau đó, lại thấy có vẻ như ứng vào hoàn cảnh chung của những nghệ sĩ, những văn công, không thể đóng góp tài năng của ḿnh cho văn học nghệ thuật nữa, mà phải dùng tài năng của ḿnh để tô son thếp hồng cho một bộ máy. Đọc bài này để tiếc thương cho những nghệ sĩ tài hoa một thời:
Gửi Hương Cho Gió
Biết bao hoa đẹp trong rừng thẳm
Đem gửi hương cho gió phụ phàng!
Mất một đời thơm trong kẽ núi
Không người du tử đến nhằm hang!
Hoa ngỡ đem hương gửi gió kiều,
Là truyền tin thắm gọi t́nh yêu.
Song le hoa đợi càng thêm tủi,
Gió mặc hồn hương nhạt với chiều.
Tản mác phương ngàn lạc gió câm
Dưới rừng hương đẹp chẳng tri âm.
Trên rừng hoa đẹp rơi trên đá,
Lặng lẽ hoàng hôn phủ bước thầm.
T́nh yêu muôn thuở vẫn là hương
Biết mấy ḷng thơm mở giữa đường
Đă mất t́nh yêu trong gió rủi
Không người thấu rơ đến nguồn thương!
Thiên hạ vô t́nh nhận ước mơ
Nhận rồi không hiểu mộng và thơ...
Người si muôn kiếp là hoa núi
Uống nhụy ḷng tươi tặng khách hờ.