Hôm qua đă không c̣n
Chân Hiền Tâm
Lâu lắm rồi, thời gian trong quá khứ đă không c̣n trong tôi. Không có ngày hôm qua, hôm kia hay hôm ḱa như trước đây đă từng có. Những ǵ đă qua trong đời, không có một mốc thời gian để ấn định.
Sự việc xảy ra sáng nay, nếu có thể nhớ lại sẽ đồng với sự việc của ngày hôm qua, hôm kia hay trước nữa. Những sự kiện chỉ là những điểm nhỏ đồng hiện trong tâm. Không có trước sau, không có một mốc thời gian cố định cho các sự việc như trước kia đă có. Muốn biết về thời gian đă qua, tôi phải sắp xếp lại các sự kiện, nhưng cũng mơ hồ không rơ nét...
Nhân vật cố hữu thời
Ly vật hà hữu thời
Vật thượng vô sở hữu
Hà huống đương hữu thời.
(Nhân vật nên có thời
Ĺa vật sao có thời
Vật c̣n vô sở hữu
Hà huống là có thời).
Bồ tát Long Thọ đă nói như thế về thời gian: “Nhân vật nên có thời”. Vậy th́ việc tôi phải sắp xếp lại các sự kiện để tự lượng định cho ḿnh một thời gian trong quá khứ không phải là chuyện lạ. Vậy mà nhỏ bạn, khi nghe tôi nói về những điều đó, đă rờ trán tôi: “Mi nói cấy chi mà không có ngày hôm qua, hôm kia, không có quá khứ trong mi? Mi có vấn đề chi với thời gian? Trí nhớ mi tao thấy vẫn tốt mờ. Đâu có tưng mà nói với tao điều đó”.
Con nhỏ không h́nh dung ra được những ǵ tôi đang trải qua.
Và con nhỏ cũng không h́nh dung nổi cái gọi là quan hệ nhân duyên mà Bồ tát Long Thọ đă nói. “Nhân vật nên có thời” là nương nhờ những sự kiện ḿnh thấy hiện nay trong không gian mà nói là có thời gian. Thấy cây sinh trưởng từ nhỏ đến lớn. Thấy quá tŕnh h́nh thành và hoại diệt của một vật. Đứa trẻ, là thời quá khứ của tôi. Chết, là thời vị lai của tôi. Trong cái mốc gọi là hiện tại th́ quá khứ, hiện tại và vị lai vẫn diễn biến không ngừng. Ba thời gắn liền với quá tŕnh sinh trưởng của tôi, từ khi sinh cho đến khi chết. Nếu không có sự thay đổi đó ở các vật thể, ḿnh không thể nhận biết có thời gian.
Thời gian không phải là một pháp độc lập như Newton đă nói. Ừ, tất cả đang cảm nhận thời gian trôi đi, không phải v́ nó có một tướng xác định cho riêng nó mà là nhờ vào những sự kiện đă xảy ra. Là pháp nhân duyên nên “Cái này có th́ cái kia có, cái này không th́ cái kia không”. Không có quá tŕnh sinh trưởng đó th́ cảm nhận về thời gian cũng không. Quá khứ trong tôi không c̣n, không phải là chuyện lạ.
Việc sắp xếp lại các sự kiện để h́nh dung ra một quá khứ trong tôi cũng là đang nương vào những sự kiện mà h́nh thành nên thời quá khứ của chính tôi. Nếu không có sự kiện nào để đánh dấu, hoặc tôi lỡ quên đi vài sự kiện nào đó của một quá tŕnh th́ quá khứ của tôi coi như tan biến, chỉ c̣n đọng lại những niệm tưởng. Tôi chỉ có thể h́nh dung thời gian theo những ǵ đang có trong hiện tại. Ánh sáng ban mai báo hiệu một ngày mới bắt đầu. Những vạch nhỏ điểm trên đồng hồ báo hiệu một ngày dài sắp hết. Và rồi, nếu trong tôi những sự kiện đă xảy ra trong ngày hôm đó không được lưu giữ th́ một ngày mới - cái gọi là hiện tại - lại bắt đầu tiếp tục, để những ǵ đă xảy ra không tồn tại trong tôi.
Nhỏ chăm chú nghe tôi giải thích từng chút, cũng gật đầu đồng ư với những biện luận của tôi về quá tŕnh nhân quả của một sự việc, nhưng lại nh́n vấn đề theo một cách khác. Vẫn là cách mang hơi hướm độc lập của Newton. Thấy “Sự vật có tự tính và xuất hiện một cách độc lập với thời gian” in h́nh quá sâu trong tiềm thức con người. Có lẽ, do quá tŕnh lịch sử tồn đọng được truyền thừa qua hàng ngàn năm của thế giới, khiến ta tin rằng thời gian là thứ ǵ đó thường hằng, là nền tảng xuyên suốt và chi phối tất cả. Con người dù có mất đi, thời gian vẫn c̣n đó để mọi việc được nối tiếp. Có lẽ, do nghiệp thức mang tính “phần đoạn sinh tử” của con người mà pháp nhân duyên ở thế gian trở thành những vật thể độc lập, tách biệt, như đang có cho riêng ḿnh một tự thể. Mọi thứ sinh sinh diệt diệt nhưng thời gian vẫn nguyên đó, như con đường trải dài chứng kiến mọi thứ ngang qua, không can hệ ǵ đến nó(1).
Luận Đại Trí Độ nói về kiến chấp của người thời xưa tương tự như thế: “Có người cho rằng thời gian là nguyên nhân không thay đổi, là thực hữu, là vi tế không thể thấy, không thể biết, chỉ do kết quả của hoa trái mà biết có thời gian. Thời gian không thể thấy mà biết chắc có thời gian, v́ nh́n quả biết nhân”. Cũng biết phải nương vào vật mới thấy có thời gian, nhưng thay v́ nhận ra quan hệ nhân duyên giữa chúng, th́ ta lại nh́n các hiện tượng ấy như là những biểu hiện cho một bản thể trôi chảy không ngừng, rồi gọi cái bản thể ấy là thời gian.
Ngày nay, ngành Vật lư hiện đại đă nói đến tính duyên khởi của thời gian và không gian như sau: “Trong vũ trụ Einstein, không gian và thời gian gắn bó khắn khít không thể rời. Thời gian duy nhất và phổ quát trong vũ trụ Newton bây giờ đă được thay thế bằng nhiều thời gian riêng và hoàn toàn khác nhau trong vũ trụ Einstein… Một giây đối với người ngoài trái đất, có thể sẽ là vĩnh viễn đối với chúng ta. Một giây cũng có thể thành một giờ, một năm, một thế kỷ… tùy thuộc vào vận tốc bỏ chạy của các thiên hà. Thời gian đă mất đi tính phổ quát của nó. Cũng như không gian, thời gian trở nên đàn hồi. Nó dài ra hay ngắn lại tùy theo chuyển động của người đo nó”(2). Thời gian không mang tính phổ quát để có thể làm “nguyên nhân không thay đổi” của mọi vật. V́ nó không có tự thể của riêng nó mà lệ thuộc vào không gian. Một giây ở trái đất khác với một giây ngoài trái đất. V́ điều kiện ở trái đất không giống với điều kiện ngoài trái đất. Không cần ngoài trái đất, ngay chính trên trái đất này, thời gian cũng đă chậm lại ở những nơi có trọng lực lớn. Người ở tầng trệt, quá tŕnh lăo hóa của họ sẽ chậm hơn so với người ở tầng cao. Nhưng sự khác biệt đó về thời gian là vô cùng bé. Sai khác tổng cộng tích tụ trong một đời người chưa đầy một nhịp đập của trái tim. V́ thế, sự chậm lại của thời gian do trọng lực không thể được nhận biết trong cuộc sống thường nhật(3).
Những sai khác đó không phải đến bây giờ, khi khoa học tiến triển, con người mới t́m thấy. Xưa, Từ Thức dạo non tiên chỉ mất mấy ngày, nhưng khi trở về cảnh vật đă đổi thay, xóm làng đă qua mấy đời con cháu. Dù chỉ là một truyền thuyết th́ câu chuyện cũng đă nói đến sự sai khác thời gian trong các thế giới. Trong kinh Tạp A Hàm, tập 3, các bài kinh 861, 862 và 863 cũng nói về điều này: “Một ngày một đêm ở cơi trời Đâu Suất bằng 400 năm ở thế gian. Một ngày một đêm ở cơi trời Hóa Lạc bằng 800 năm ở thế gian. Một ngày một đêm ở cơi trời Tha Hóa bằng 1.600 năm ở thế gian”.
Thời trụ bất khả đắc
Thời khứ diệc khả đắc
Thời nhược bất khả đắc
Vân hà thuyết thời tướng?
(Thời trụ không thể được
Thời đi cũng không thể
Thời nếu bất khả đắc
Làm sao nói tướng thời?).
“Bất khả đắc”, hiểu nôm na là “không thể được”. Có khi dịch là “không thể nắm bắt”. Thời gian là thứ không thể nắm bắt. V́ thế, không thể lấy tướng “trụ” hay tướng “đi” làm tướng thực của thời gian. “Trụ”, chỉ cho trạng thái tĩnh của thời gian. “Đi”, chỉ cho trạng thái động của thời gian. Đó là hai tướng tương đăi (đối đăi) của một pháp. Thời gian dừng trụ, với cái nh́n cảm quan của ta hiện nay, điều đó là không có. Nếu thời gian dừng trụ th́ không có quá khứ, hiện tại và vị lai, tức không có thời gian, không thấy mọi vật sinh trưởng như hiện nay.
Nói thời gian đang trôi có vẻ hợp lư hơn. Nó là cái thấy của hầu hết chúng ta trong thế giới này. Đó là loại “thời gian tâm lư” mà giáo sư Trịnh Xuân Thuận đă nói trong Giai điệu bí ẩn và con người đă tạo ra vũ trụ: “Chúng ta h́nh dung thời gian như nước trong một ḍng sông chảy, như những gợn sóng trên mặt sông đi qua. Trên con thuyền thả neo đứng bất động trong hiện tại, chúng ta nh́n ḍng sông thời gian trôi qua, những con sóng quá khứ lùi xa và những con sóng tương lai xô tới. Chúng ta thừa nhận cho thời gian một chiều không gian… Và chính sự biểu diễn như thế, sự chuyển động của thời gian đối với chúng ta trong không gian cho chúng ta cảm giác về quá khứ, hiện tại và vị lai… Cái thời gian chủ quan hay tâm lư ấy, tất cả chúng ta phải gánh chịu. Sự phân biệt như thế giữa ba thời chi phối cuộc sống của chúng ta…”. Với cái nh́n của Long Thọ th́ “Thời gian đi không thể” là muốn nói loại thời gian ấy không mang tính phổ quát. Đó chỉ là cái thấy về thời gian trong điều kiện tâm thức hiện tại. Nếu điều kiện liên đới thay đổi th́ hiện tướng đó chưa chắc đă c̣n. V́ thế, tướng ấy không phải là tướng thực của thời gian.
Các nhà vật lư hiện đại th́ nói về loại “thời gian tâm lư” ấy như sau: “Quan niệm như thế về thời gian - tức là sự chuyển động của nó đối với ư thức bất động của ta, hay tương đương như thế, là sự chuyển động của ta đối với thời gian bất động - không phù hợp lắm với các nhà vật lư hiện đại. V́ nếu thời gian có chuyển động th́ vận tốc của nó là bao nhiêu? Một câu hỏi quá ư vô lư. Mặt khác, quan điểm cho rằng chỉ có hiện tại là tồn tại, chỉ có nó là thực tại, lại không tương thích với sự phá bỏ thời gian cứng nhắc và tương đối bởi thuyết Tương đối. Quá khứ và tương lai cũng thực như hiện tại v́ Einstein đă nói quá khứ của một người có thể là hiện tại của một người khác và là tương lai của một người khác nữa”. Từ đó h́nh thành nên một cái nh́n mới đối với thời gian mà chư vị gọi là “thời gian vật lư”: “Sự phân biệt giữa quá khứ, hiện tại và vị lại từ nay không c̣n hữu dụng. Tất cả mọi thời điểm đều có giá trị như nhau… V́ các khái niệm của quá khứ, hiện tại và vị lai bị loại bỏ, nên thời gian không cần chuyển động nữa. Nó không trôi nữa mà đơn giản nằm đó bất động như một đường thẳng kéo dài vô tận về cả hai phía…”. Vật lư hiện đại nói thời gian bất động không trôi nữa. Với Long Thọ, “Thời gian trụ không thể”. Tức bất động, nếu có, cũng chỉ là một hiện tướng khác của thời gian khi điều kiện thay đổi. Như nước trong điều kiện nhiệt độ cao th́ thành hơi, trong điều kiện nhiệt độ thấp th́ thành đá. Đó cũng không phải là tướng thực của thời gian. Bởi nếu “trụ” là tướng thực của thời gian th́ tướng ấy phải bất biến, thường c̣n, không cho phép ta t́m thấy một tướng khác khi điều kiện thay đổi. Song tướng thời gian mà “tất cả chúng ta phải gánh chịu đây” không phải là tướng bất động mà là tướng trôi chảy.
Tướng thực của thời gian th́… vô tướng. Nhờ cái “vô tướng không tánh” đó mà thời gian có thể sinh khởi nhiều tướng khác nhau khi đủ duyên. Nói theo Lăng Nghiêm, tướng thực của thời gian th́ “phi đó mà tức đó”, không phải các tướng đó nhưng không ĺa các tướng đó. Nói theo “Bát bất” của Trung Luận th́ thời gian “không đi cũng không trụ”. Theo Bát Nhă Tâm Kinh th́ “Tướng không của…”. Tướng không ấy, không phải là đối tượng (sở kiến) của nghiệp thức chúng sinh. Những ǵ ta thấy được đều là hiện tướng tùy duyên. Chỉ là tùy điều kiện liên đới mà xuất hiện các h́nh thức thời gian khác nhau, gom lại không ra ngoài tứ cú mà người xưa đă nói: “Đi, trụ, vừa đi vừa trụ, không đi không trụ”.
Để chấm dứt bài viết, xin kể một câu chuyện: Đứa cháu, được mẹ dẫn đi chơi qua các chùa và nhà thờ. Qua các h́nh tượng Phật và Bồ tát, nó hỏi “Ai vậy mẹ?”. Mẹ nhóc đều trả lời “Phật”. Đến Nhà thờ Đức Bà, nhóc lại hỏi: “Ai vậy mẹ?”. Mẹ nhóc, do đang bận nói chuyện với bạn, nên trả lời cho xong: “Phật”. Nhóc buột miệng nói: “Chỉ có một Phật mà nhiều mặt vậy th́ toàn đồ giả rồi”. Chỉ là câu nói của một đứa trẻ nhưng nó chứa đựng ư nghĩa Duyên khởi sâu xa trong đó. Thứ ǵ theo duyên mà hiện th́ đều không thực, chỉ như mộng, huyễn, bào, ảnh. Thời gian không ra ngoài lệ ấy.
__________________________
(1) Đây chỉ là một ví dụ nói về cái chấp của người đời.
(2) “Giai điệu bí ẩn và con người đă tạo ra vũ trụ” của Trịnh Xuân Thuận.
(3) “Giai điệu bí ẩn và con người đă tạo ra vũ trụ” của Trịnh Xuân Thuận.